نقش «بازی درمانی» در کنترل و درمان اضطراب و استرس کودکان

بازی، زبان پنهان کودکان

کودکان برخلاف بزرگ‌سالان، در بیان احساسات خود چندان ماهر نیستند. بسیاری از ترس‌ها، نگرانی‌ها یا اضطراب‌های درونی آن‌ها در قالب رفتارهای پنهانی بروز می‌کند. بازی، اما زبان طبیعی کودک است؛ زبانی که در آن بدون نیاز به واژه‌ها، احساسات، تنش‌ها و ترس‌ها منتقل می‌شود. درست در همین‌جاست که بازی درمانی به‌عنوان ابزاری تخصصی برای شناخت و کاهش اضطراب کودکان وارد عمل می‌شود.

بازی درمانی چیست و چگونه عمل می‌کند؟

بازی درمانی شاخه‌ای از روان‌درمانی است که با استفاده از فعالیت‌های بازی‌محور، به کودکان کمک می‌کند احساسات سرکوب‌شده یا ناشناخته‌ی خود را بیان کرده و کنترل کنند. در فضای امن و خلاقانه‌ی بازی، کودک می‌تواند با اضطراب خود مواجه شود، آن را تخلیه کند و به‌مرور، با آن کنار بیاید.

در واقع، درمانگر در این روش به‌جای سؤال‌های مستقیم، با طراحی موقعیت‌های بازی‌محور، رفتارها و واکنش‌های کودک را تحلیل می‌کند. به این ترتیب، بازی نه‌تنها ابزاری برای سرگرمی، بلکه دریچه‌ای برای کشف درونیات ذهن کودک است.

چرا بازی درمانی برای اضطراب کودکان مؤثر است؟

اضطراب در کودکان معمولاً با نشانه‌هایی چون شب‌ادراری، پرخاشگری، وابستگی زیاد، یا حتی سکوت و انزوا ظاهر می‌شود. بسیاری از این نشانه‌ها به دلیل ناتوانی کودک در بیان نگرانی‌ها و ترس‌های درونی‌اش است. در این شرایط، بازی درمانی سه کارکرد اصلی دارد:

1. ایجاد احساس امنیت: بازی یک محیط غیرتهدیدکننده ایجاد می‌کند که در آن کودک احساس آرامش می‌کند.

2. بیان غیرمستقیم احساسات: کودکان از طریق داستان‌سازی یا ایفای نقش، احساساتی را بیان می‌کنند که قادر به گفتن‌شان نیستند.

3. افزایش مهارت‌های مقابله‌ای: در بازی، کودکان راهکارهایی برای مقابله با موقعیت‌های اضطراب‌آور تمرین می‌کنند.

نقش والدین در موفقیت بازی درمانی

همان‌قدر که محیط درمانی مهم است، مشارکت والدین هم نقشی اساسی در فرایند بهبود کودک دارد. در بسیاری از موارد، جلسات مشاوره‌ای هم‌زمان با والدین برگزار می‌شود تا دیدگاه‌ها، انتظارات و سبک‌های فرزندپروری نیز بررسی و بهبود یابند. والدینی که درک عمیق‌تری از احساسات فرزندشان پیدا می‌کنند، بهتر می‌توانند محیطی امن و حمایتگر در خانه فراهم کنند؛ محیطی که مکمل فضای درمانی خواهد بود.

ابزارها و وسایل کمک‌درمانی در بازی درمانی

در جلسات بازی درمانی از انواع وسایل بازی، اسباب‌بازی‌های عروسکی، لگو، شن‌های رنگی، نقاشی، خانه‌سازی و حتی بازی‌های تخیلی استفاده می‌شود. انتخاب این ابزارها دقیق و هدفمند است. به‌عنوان مثال، خانه‌سازی با آجرهای پلاستیکی می‌تواند به کودک کمک کند ساختار و کنترل را تجربه کند؛ یا استفاده از اسباب‌بازی‌های نقش‌آفرینی، او را در بیان احساساتش یاری دهد.

در این میان، شرکت‌هایی مانند بازیتا که در زمینه تولید اسباب‌بازی‌های آموزشی و درمان‌محور فعالیت می‌کنند، نقش مهمی در موفقیت جلسات بازی درمانی دارند. محصولات طراحی‌شده با رویکرد روانشناختی، نه‌تنها برای سرگرمی، بلکه برای اهداف درمانی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.

تجربه واقعی کودکان از بازی درمانی

مطالعات زیادی در سال‌های اخیر تأثیر مثبت بازی درمانی بر کودکان دارای اضطراب را تأیید کرده‌اند. برای مثال، در یک پژوهش معتبر، کودکانی که به مدت ۸ هفته به جلسات بازی درمانی مراجعه کرده بودند، کاهش قابل توجهی در سطح اضطراب و بهبود در تعاملات اجتماعی از خود نشان دادند. نکته جالب این است که بسیاری از این کودکان، حتی پس از پایان دوره درمان، علاقه خود به بازی‌های درمان‌محور را حفظ کرده و آن را به بخشی از زندگی روزمره‌شان تبدیل کرده‌اند.

تفاوت بازی درمانی با بازی‌های معمولی

اگرچه همه بازی‌ها می‌توانند تا حدی برای تخلیه انرژی و کاهش استرس مؤثر باشند، اما بازی درمانی یک فعالیت ساختارمند، هدف‌دار و هدایت‌شده توسط درمانگر است. تفاوت اصلی در حضور متخصص، نوع انتخاب بازی و تحلیل رفتارهای کودک در خلال بازی است. به همین دلیل، استفاده از اسباب‌بازی‌های معمولی لزوماً به معنای انجام بازی درمانی نیست؛ هرچند می‌تواند مقدمه‌ای برای ایجاد ارتباط اولیه با کودک باشد.

آیا همه کودکان به بازی درمانی نیاز دارند؟

خیر. بازی درمانی بیشتر برای کودکانی توصیه می‌شود که دارای اختلالات رفتاری، اضطراب شدید، ترس‌های مکرر، یا مشکلات انطباقی هستند. البته گاهی هم از بازی درمانی به‌عنوان یک روش پیشگیرانه یا مکمل سایر روش‌های درمانی استفاده می‌شود. والدین می‌توانند با مشاهده رفتارهای کودک و مشورت با روانشناسان کودک، درباره لزوم این روش تصمیم‌گیری کنند.

چگونه یک فضای مناسب برای بازی درمانی در خانه ایجاد کنیم؟

حتی اگر کودک در جلسات رسمی بازی درمانی شرکت نکند، ایجاد فضایی خلاقانه و امن در خانه می‌تواند بسیار مؤثر باشد. تخصیص یک گوشه‌ی مشخص برای بازی، استفاده از اسباب‌بازی‌های متنوع و معنادار (مانند محصولات آموزشی و تعاملی بازیتا)، و همراهی والدین در بازی، همگی به کاهش اضطراب کودک کمک می‌کند. مهم این است که کودک احساس کند کنترل و آزادی دارد و کسی قضاوتش نمی‌کند.

جمع‌بندی

بازی درمانی روشی نوین، علمی و انسانی برای کمک به کودکان مضطرب است. در دنیای پرشتاب و پرتنش امروز، بسیاری از کودکان فرصت بیان احساسات خود را ندارند. بازی، فرصتی برای برقراری ارتباط با دنیای درون کودک است؛ و بازی درمانی، ابزاری تخصصی برای درک، درمان و حمایت از این دنیای درونی. با همراهی والدین، حضور متخصصان، و بهره‌گیری از ابزارهای مناسب که توسط تولیدکنندگانی مثل بازیتا طراحی شده‌اند، می‌توان مسیر رشد سالم‌تری را برای کودکان فراهم کرد.